De IJmuidenaar Jan van der Zwaag had sinds 1929 een eigen glazenwasserij. In september 1940 nam hij het instructeursschap van de illegale CPN in Velsen over van het CPN-raadslid Piet Weij. Jan woonde aan de Zandersstraat 22 in IJmuiden-Oost, waar ook veel illegale besprekingen plaatsvinden.
Jan is de verbindingsman tussen de CPN-groepen in Velsen en de districtsleider in Kennemerland. In de lente van 1941 wordt onder zijn leiding een lokale ‘MIL-groep’ opgezet, waarvan de Velsen-Noorder Daan Stapper de leiding heeft. De groep pleegt tal van sabotagedaden in de omgeving.
De partijleiding onderkende zijn organisatorische kwaliteiten en stationeerde hem vanaf januari 1943 in Haarlem met een wekelijkse financiële ondersteuning. Hierdoor kon Jan zich geheel aan het illegale werk wijden. In februari nam hij de functie van verbindingsman tussen de landelijke leiding en het district Kennemerland over van Johan Hissink.
Verraad en arrestatie
Vlak voor 1 mei 1943 komt Jan bij Daan Stapper met een aantal rode vlaggen en het verzoek deze te bewaren. Ze worden de volgende avond opgehaald door de Beverwijker Piet Vosveld, een partijgenoot. Jan spreekt daarna tegen Daan zijn bedenkingen uit over Vosveld. Deze zou een paar honderd gulden, bestemd voor de slachtoffers van de nazi’s, niet hebben afgedragen.
Ook tegenover Jan Brasser spreekt hij zijn bedenkingen uit over Vosveld. Die blijkt na zijn arrestatie te zijn gaan werken voor de Sicherheitsdienst. Vosveld is al een aantal keer bij de vrouw van Jan van der Zwaag geweest om een afspraak met hem te maken, maar Jan vertrouwde het niet. Jan Brasser besluit dat het zo niet door kan gaan. Ze maken een afspraak met Vosveld op een voetgangersbrug over het spoor bij Uitgeest. Jan Brasser en Daan Stapper zouden hem daar dan onschadelijk maken.
Maar voor het zover kon komen werd Jan van der Zwaag op 17 mei, op aanwijzen van Vosveld, bij de pont in Velsen-Noord gearresteerd. Om zijn lijf en benen gebonden vinden ze duizend pamfletten ‘Radiodiefstal!’ Een protest tegen de inbeslagname van radiotoestellen. Ook Daan Stapper en enkele anderen werden die dag gegrepen.
Jan wordt overgebracht naar het Oranjehotel in Scheveningen. Tijdens zijn gevangenschap werd hij zwaar mishandeld en op 10 maart 1944 ter dood veroordeeld. Op 20 mei 1944 werd hij samen met Jan Zeeuw, Johan Hissink en Johannes Hoogendoorn op de Waalsdorpervlakte gefusilleerd.
In De Waarheid van 7 mei 1945 werd hij herdacht:
“Reeds vele jaren kwam Jan op voor de belangen der werkende bevolking, als lid der C.P.N. afd. Velsen.
Hij schaarde zich in de rijen van de „Waarheid”-groep welke toentertijd „De Vonk” verspreidde.
Door zijn scherpe blik en organisatorische kwaliteiten werd hij al spoedig, in dat gebied, tot functionaris benoemd.
In deze functie ontplooide Jan een grote en veelzijdige activiteit bij uitbreiding van het lezerstal der krant, en het ondersteuningsfonds tot hulp aan de slachtoffers van het fascisme.
De Duitse politie deed alle moeite hem te arresteren. Doch op 17 mei 1943 werd hij bij de Velser pont door de S.D. gearresteerd en opgesloten in de koepelgevangenis in Haarlem. Het bleek dat ze 14 dagen op Jan hadden zitten wachten in gezelschap van een verrader, welke hem kende.
In de gevangenis Weteringschans werd hij vreselijk mishandeld doch geen woord van verraad kwam over zijn lippen. Na maandenlang in de gevangenis en de hel van Vught te zijn opgesloten geweest, werd Jan, met nog enige strijders, door het Duitse gerechtshof ter dood veroordeeld. In het gezicht van de dood, zei hij tot zijn vrouw: „Miljoenen geven hun leven voor de grote zaak voor vrijheid en gerechtigheid; ook ik ben bereid dit offer te brengen”. Uit deze woorden bleek de grootheid van Jan van der Zwaag. Ongebroken ging Jan de dood tegemoet.”
‘Herbegrafenis van vier illegalen’
De gezamenlijke uitvaart van de vier vond plaats op zaterdag 2 maart 1946. “Plechtig ruischt orgelmuziek door de grote aula van het crematorium op Westerveld.”
De organist speelde ‘Ases Tod’ uit de Peer Gynt-suite. De stoffelijke resten van de vier mannen lagen op het platform opgebaard omringd door rode rozen en witte seringen. “De aula loopt vol; familie, kameraden, ook enkelen die met de dooden hebben gestreden, vele honderden waren het om den trouwen vaderlanders een laatsten groet te brengen. Een doodsche stilte treedt in. Dan klinkt van de galerij het wondermooie Beati Mortui van Besozi, gezongen door den bariton Lucien Louman, ‘Zalig zijn de dooden…’”
Namens de CPN sprak Martin Grégoire. Hij memoreerde de trouwe kameraadschap van de vier slachtoffers. “Hij, die jullie verraden heeft, heeft nog steeds zijn gerechte straf niet ondergaan. De illegaliteit vraagt er om, dat jullie dood gewroken wordt.”
De organist speelde daarna ‘Aan de strijders’. Lucien Louman zong Litanei van Schubert, waarop de plechtigheid met de Internationale, op het orgel gespeeld, gesloten werd. “Hierna werden de kisten aan den schoot der aarde toevertrouwd.”
Er waren kransen van de CPN-afdeling Kennemerland, van de landelijke leiding van de CPN, van directie en personeel van de papierfabriek, van de Walserij-Oost, van de EVC-afdeling IJmuiden…
Erebegraafplaats
Aanvankelijk was bijzetting van de vier op de erebegraafplaats niet mogelijk vanwege ruimtegebrek. Door een commissie werd daarom eind 1947 geld opgehaald om op Westerveld een monument op te richten. Daarvoor werd 451,70 gulden bijeengebracht. Door de uitbreiding van de erebegraafplaats was er alsnog ruimte ontstaan voor bijzetting. Hierdoor was het monument op Westerveld overbodig geworden. Het geld werd voor de erebegraafplaats bestemd.
Op 27 november 1947 werden de vier op verzoek van de families in hetzelfde vak op de erebegraafplaats Bloemendaal herbegraven. Op de grafsteen van Jan van der Zwaag staat: ‘Vrijheid behoort aan hen die bereid zijn ervoor te sterven’.
De Van der Zwaagstraat in IJmuiden draagt zijn naam.
Bronnen:
- Jan Brasser / Otto Kraan, Witte Ko. Herinneringen uit het gewapend verzet
- Daan Stapper, ’n greep uit… het leven van Sina & Daan
- Bas von Benda-Beckmann, De Velser Affaire. Een omstreden oorlogsgeschiedenis
- Pamflet ‘Radiodiefstal’, NIOD/Het Geheugen
- De Waarheid, 7 mei 1945
- IJmuider Courant, 4 maart 1946, 1 december 1947, 2 januari 1948
- Oorlogsgravenstichting
- Oorlogsslachtoffers IJmond
- Stichting De Eerebegraafplaats te Bloemendaal
Jan van der Zwaag
Geboren: Sneek, 4 mei 1905
Overleden: Waalsdorpervlakte, 20 mei 1944
